چکیده: نويسنده، پس از بيان رويكردهاى گوناگون قرآن پژوهان غير مسلمان نسبت به قرآن با عناوين: رويكرد تاريخى، زبان شناسانه، متنى، معنايى يا معنى شناسانه و اسطوره‏اى، به معرفى ايزوتسو به عنوان قرآن پژوهى كه با رويكرد زبان‏شناختى به مطالعه قرآن روى آورده پرداخته است. زندگى، مسافرتهاى علمى، عضويت در مجامع علمى، آثار و تأليفات ايزوتسو، عناوينى است كه در اين مقاله مطرح شده است. در پايان نويسنده به توضيح نوع كار ايزوتسو راجع به قرآن و منابع فكرى وى و فشرده ديدگاه او نسبت به نظام‏مندى مفاهيم قرآن مى‏پردازد.

كليد واژه‏ها: ايزوتسو/ معنى‏شناسى قرآن/ رويكردهاى قرآن پژوهى/ زبان‏شناسى قرآن/ نظام‏مندى مفاهيم قرآن.

از شمار دو چشم یك تن كم
وز شمار خرد هزاران بیش
(رودكی)
رویكرد (approach) بیگانگان شرقی یا غربی به قرآن و علوم قرآنی و یا هر متن مقدس و رازناكی از چند روش كلی زیر خارج نیست:
الف. رویكرد تاریخی (Historical) كه به قرآن یا متن مورد نظر، به عنوان یك سند تاریخی می نگرد، مانند كاری كه «نولدكه» و همكاران او «فردریك شوالی»، «برگشتراسر» و «آلویس اشپرنگر» درباره قرآن انجام دادند.
ب. زبان شناسانه (Linguistic)؛ مانند كار آرثور جفری در كتاب واژگان بیگانه و دیگران. ترجمه قرآن به زبان های بیگانه را نیز باید از قبیل برخورد زبان شناسانه به حساب آورد.
ج. برخورد متنی (Textual)؛ مانند تحقیقاتی كه ایگناتس گلدزیهر درباره قرآن انجام داده است. كارهایی مانند تفسیر قرآن را نیز باید از قبیل نوعی برخورد متنی دانست.
د. رویكرد معنایی یا معنی شناسانه (Meaning). معنی شناسی (Semantic) یا علم دلالت لفظ بر معنی از شعب و شاخه های رشته زبان شناسی است.
هـ. نگاه و برخورد اسطوره ای (Mythology) كه این فكر نسب به اندیشه های اگوست كنت می برد و برخوردی اسطوره زدایانه دارد (Demythologizing) مانند كاری كه رودلف بولتمان در الهیات مسیحی انجام داده است.
در اینجا به شرح و توضیح بخش معنی شناسی بسنده خواهیم كرد:
دانش زبان شناسی (Linguistic) در بین علوم مانند مكنده ای است كه همه چیز را به دنبال خود می كشد و فراورده هایی ژرف و ریشه دار از زبان، فرهنگ، آداب و رسوم كهن را برای عصرها بعدی به ارمغان می برد. از شاخه های دانش زبان شناسی، سمانتیك یا دلالت لفظ بر یك یا چند معنی است كه خود به انواع گوناگون تقسیم می پذیرد. یكی از دانشمندان علوم قرآنی كه با استفاده از این رشته به كشفیات درخور توجهی نایل گردیده، پروفسور ایزوتسو است كه اینك درباره او نكاتی خواهد آمد:

پروفسور توشیهیكو ایزوتسو اسلام شناس معروف ژاپنی در چهارم مه سال 1914 در توكیو از مادر بزاد. در سال 1937 از دانشگاه كیو (Keio) كه یكی از بهترین دانشگاه های غیردولتی ژاپن است فارغ التحصیل شد. وی در دانشكده ادبیات، در رشته زبان شناسی تحصیل كرد و بعد از گرفتن دكتری در همین دانشكده به تدریس زبان شناسی و فلسفه زبان پرداخت. از همان ابتدا به فلسفه علاقمند بود؛ بویژه به فلسفه زبان. علاوه بر فلسفه زبان به یونانی قدیم نیز تدریس می كرد. در بیست سالگی به فراگیری زبان عربی پرداخت و سپس با آمدن عالمی تاتاری به نام موسی جارالله (متولد 1878 میلادی /1295قمری) در روستوف دون روسیه، زبان عربی را به خوبی فراگرفت.
ایزوتسو به بیشتر زبان های زنده دنیا تسلط داشت. از جمله انگلیسی، فرانسه، آلمانی، لاتینی، ایتالیایی، اسپانیایی و روسی كه بعضی از آنها را در دبیرستان و پاره ای دیگر را در دوران دانشگاه یادگرفت. او علاوه بر این زبان ها، عبری، چینی قدیم، چینی جدید، سانسكریت، فارسی، تركی و ادبیات روسی را نیز می دانست.

در سال 1959 او برای نخستین بار از ژاپن خارج شد. شش ماه در لبنان و یك سال در قاهره به سر برد. در مصر با محمد ابراهیم مدكور، مؤلف كتاب «فی الفلسفة الاسلامیة منهج و تطبیق» (چاپ شده در قاهره، 1947) آشنا گردید و در این سال ها عضو فرهنگستان زبان عربی (مجمع اللغة العربیة) قاهره شد.
در سال 1961 به مونترال كانادا رفت و سیر جدیدی از مطالعات اسلامی خود را آغاز كرد. پروفسور ایزوتسو تا سال 1969 شش ماه در ژاپن و شش ماه در مونترال به سر می برد، ولی بعد تصمیم گرفت به ایران بیاید و رابطه اش را با ژاپن قطع كند.
او درسال 1351 شمسی با حضور جمعی پنج نفره كتاب «فصوص الحكم» محیی الدین عربی را شرح می كرد.2

ایزوتسو در مجامع بین المللی زیر عضویت داشت:
1. فرهنگستان زبان و ادبیات عرب، قاهره (مصر)
2. مؤسسه بین المللی فلسفه، پاریس (فرانسه)
3. انجمن بین المللی فلسفه در قرون وسطی، لون (بلژیك)
4. انجمن كانادایی مطالعات تاریخ و فلسفه علوم، مونترال (كانادا)
5. مدرس كرسی ارانویس سوییس (Eranoslectur) از سال 1967 میلادی.

1. «تاریخ تفكر عربی». نخستین كتاب ایزوتسو است كه در 26 سالگی و به زبان ژاپنی نوشت.
2. «كتابی درباره فلسفه» كه جنبه عرفانی دارد. او در این كتاب، بر فلسفه نوافلاطونی و عرفان یونانی تأكید كرد. این دومین كتاب او بود و در 34 سالگی تألیف شد.
3. «محمد(ص)». این كتاب نخستین كتاب ایزوتسو در باب مطالعات اسلامی است و به زبان ژاپنی نوشته شده است.
4. ترجمه قرآن مجید به زبان ژاپنی از سال (1951 تا 1958) كه بنا به گفته ایزوتسو از بركت همین ترجمه موفق به نگارش دو كتاب دیگر درباره قرآن شد كه ذكر آنها خواهد آمد. [اولین ترجمه قرآن به زبان ژاپنی (از انگلیسی) در سال 1929 چاپ و منتشر شد. این ترجمه توسط «ساكاموتوكی چی» صورت گرفت. ترجمه ایزوتسو همراه با شرح عربی و با كمك سه تن از دانشمندان نامدار انجام گرفت. ترجمه دیگری از قرآن در ژاپن به دست یك مترجم مسلمان به نام «میتارا یوایچی» انجام شد].3
5. «خدا و انسان در قرآن» (God and Man in the koran)، كه در سال 1964 در توكیو انتشار یافت. قسمتی از این كتاب به وسیله احمد آرام،با عنوان «ارتباط غیرزبانی میان خدا و انسان» ترجمه و همراه با جمله شناسی قرآن از مهندس بازرگان از سوی انتشارات بعثت در سال 1356 چاپ شد و سپس چاپ اول كتاب به طور كامل توسط احمد آرام ترجمه و در سال 1361 هجری شمسی از سوی شركت سهامی انتشار منتشر گردید. چاپ دوم این اثر در زمستان 68 از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی انجام شده است. این كتاب مشتمل بر 322 صفحه بوده و در 9 فصل نوشته شده است.
6. ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن، كه به زبان انگلیسی نوشته شده است. دو كتاب اخیر حاصل یادداشت هایی است كه مؤلف در حین ترجمه قرآن برمی داشت. اولین ویرایش از این كتاب در ایران به سال 1360 و با ترجمه روان دكتر فریدون بدره ای صورت گرفت و انتشارات قلم آن را به گونه ای نازیبا و با حروف ماشین تحریری چاپ كرد و بعد در سال 1378 از سوی نشر فرزان روز به قلم مترجم یاد شده در 522 صفحه و 11فصل منتشر گردید.
مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه ای است از:
the structure of meaning in Ethico Religious concepts in Quran - Tokyo, 1959)
عیب عمده ترجمه جدید این كتاب، نیاوردن كتابنامه فصل آخر است كه امید می رود در چاپهای بعدی جبران شود.4
7. «مفهوم ایمان در كلام اسلامی»، ترجمه زهرا پورسینا، چاپ اول، 1378، چاپ دوم 1380، انتشارات سروش، (316 صفحه و 11 فصل)
the consept of Belief in islamic theology, Tokoy 1965)
8. «زبان و جادو: مطالعاتی درباره نقش جادویی زبان»، (توكیو، دانشگاه كیو، 1956)
Language and Magic, Studies in the Magical Function of speech
9. «بررسی تطبیقی مفاهیم كلیدی فلسفی در تصوف و تائوئیسم»:
Sufism and Taoism: A comparative study of key philosophical consepts, Tokyo 1966-67)
مترجم: دكتر محمدجواد گوهری، چاپ اول 1378، چاپ دوم 1379، انتشارات روزنه، (540صفحه در سه بخش و 34فصل). در این كتاب بحث بسیار عمیق و مقایسه ای بین عرفان ابن عربی با عقاید لائوتسه و چوانك تسو شده است.
10. مجموعه مقالات درباره فلسفه ذن: Towards a philosophy of Zen .
11. مجموعه مقالات درباره مفهوم وجود، شامل مقدمه انگلیسی بر تصحیح شرح منظومه حكیم ملاهادی سبزواری و چند سخنرانی دیگر به نام مفهوم وجود: The consept and Reality of Existence. این كتاب در ژاپن منتشر شد و به زبان فرانسه نیز ترجمه گردید.
12. بنیاد حكمت سبزواری. این كتاب كه نخستین جلد از مجموعه سلسله دانش ایرانی است توسط دكتر سید جلال الدین مجتبوی، استاد فلسفه دانشگاه تهران ترجمه گردید و از سوی انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مك گیل شعبه تهران به سال 1359شمسی منتشر شد.
13. تصحیح كتاب قبسات میرداماد؛ با همكاری دكتر مهدی محقق، دكتر موسوی بهبهانی و دكتر دیباجی. كتاب توسط بهاء الدین خرمشاهی با عنوان «فلسفه میرداماد» به فارسی ترجمه گردید و در كتاب «شیعه در حدیث دیگران» (تهران، بنیاد اسلامی طاهر،1362) چاپ شده است.
14. منشأ فلسفه اسلامی (سلسله سخنرانی های ایزوتسو در ژاپن درباره عرفان)
15. عمق فرهنگ اسلامی: The Depth Dimension of Islam. این كتاب دومین اثر او به زبان ژاپنی است كه دارای سه بخش می باشد: 1.جنبه ظاهری اسلام 2. شریعت 3. جنبه معنوی و باطنی اسلام.
16. تولد اسلام، كه درباره پیدایش و چگونگی رشد و گسترش اسلام در جهان بحث می كند.
17. تاریخ تفكر اسلامی.
18. ترجمه كتاب مشاعر ملاصدرا (در دست چاپ و ترجمه).
19. ترجمه كتاب فیه ما فیه مولوی (در دست چاپ و ترجمه).
20. سلسله كتاب های «میراث اسلام» زیر نظر ایزوتسو، ناشر مجموعه ایوانامی (iwanami)
21. ترجمه كتاب طوق الحمامة.
22. ترجمه مقدمه ابن خلدون.
23. ترجمه كتاب معالم الاصول.
24و 25. مقاله «ابن عربی» و مقاله «اشراقیه» در دائرة المعارف دین به انگلیسی زیر نظر میرچا الیاده، دین شناس معروف رومانیایی، كه در 16 جلد منتشر گردید (1987م).
26. ترجمه كامل امور عامه و جوهر و عرض شرح منظومه حكمت سبزواری به انگلیسی با همكاری دكتر مهدی محقق، نیویورك (1976م).
The Metaphysics of sabzavari
27. تصحیح شرح منظومه حكمت به انضمام فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فلسفی، با همكاری دكتر مهدی محقق، (تهران، 1348ش).
28. منطق و مبحث الفاظ، مجموعه متون و مقالات با همكاری دكتر مهدی محقق (تهران،1353ش).
29. نور و ظلمت در گلشن راز شبستری (پنسیلوانیا، 1971م).
30. تصوف و مسأله تشكیك در زبان، در اندیشه های عین القضاة همدانی(پاریس،1970م).
31. مسأله خلق جدید در عین القضاة (بوستون،1973م).
خلاصه ای از این مقاله به وسیله دكتر بهرام جمال پور ترجمه و در همایی نامه، مجموعه مقالات تقدیم شده به استاد جلال الدین همایی، زیرنظر دكتر مهدی محقق، به سال 1356 چاپ شده است.
32. ماهیت و كلی طبیعی در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، 1973م).
33. ماهیت لابشرط در فلسفه اسلامی ایران، (تهران، 1973م).
این مقاله در مجموعه منطق و مباحث الفاظ به اهتمام دكتر مهدی محقق و توشیهیكو ایزوتسو (سلسله دانش ایرانی، شماره 8) چاپ شده است.
34. اساس اندیشه های مابعدالطبیعی در فلسفه اسلامی ایران (تهران،1971م).
این مقاله در مجموعه سخنرانی ها و مقاله ها درباره فلسفه و عرفان اسلامی به اهتمام دكتر مهدی محقق و هرمان لندلت (سلسله دانش ایرانی شماره 4) چاپ شده است.
35. رساله خلق مُدام، ترجمه منصوره (شیوا) كاویانی، تهران، شركت انتشارات علمی و فرهنگی 1381ش، در100 صفحه. به انضمام مقوله حركت و تغییر لحظه ای در فلسفه یونان و ایران از مترجم.
Perpetual creation in Iranian Mysticism and Zen Buddhism
پروفسور توشیهیكو ایزوتسو در هفتم ژانویه 1993 میلادی مصادف با هفدهم دیماه 1371 در 79 سالگی در شهر كاماكاری ژاپن درگذشت.5
همان گونه كه ملاحظه گردید، تحقیقات ایزوتسو در سه قلمرو عرفان، فلسفه و قرآن پژوهی بوده است.6 ایزوتسو، همان گونه كه خود درمقدمه كتاب ساختمان مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن می گوید، روش خود را بر پایه قرآن گذاشته است و این روش یكی از روش های متداول در تفسیر قرآن كریم است كه بر مبنای روایت مشهور «القرآن یفسّر بعضه بعضاً» انجام می پذیرد و كمتر كسی توفیق انجام چنین روشی را می یابد، زیرا احاطه و تسلط بر آیات را می طلبد و از مشهورترین آثاری كه با این روش عرضه شده باید از تفسیر «المیزان» علامه فقید محمدحسین طباطبایی نام برد.
بسیاری از موضوعاتی را كه در معنی شناسی مجال طرح و بررسی یافته، می توان در مبحث الفاظ در علم اصول فقه و همچنین مسائل منطق یافت، اما نتایج حاصل از طریق معنی شناسی تفاوت بسیار اساسی با علم اصول و همچنین علم منطق دارد. كلیت فلسفی قرآن پژوهی ایزوتسو بر پدیدارشناسی Phenomenology است كه در قرن بیستم با ادموند هوسرل مطرح شد و پیش از او كانت، فیلسوف آلمانی تبار، موجودات را به دو نوع پدیدار Phenomenon و ناپدیدار (ذوات معقول) Nomenon تقسیم بندی كرده بود و ایزوتسو با توجه به این دیدگاه، چاشنی از مسائل و موضوعات دانش فقه اللغة Philology را نیز مبنای كار قرآن پژوهی خود قرار داد.
هسته اصلی پژوهش ایزوتسو در تحقیقات قرآن پژوهی، بیرون كشیدن نظام جهان بینی قرآن از دل آیات باهرات وحی است. از دیدگاه او همه چیز در قرآن به یك تأویل اخلاقی یا الهی می انجامد. آنجا كه از امت های گذشته و به شكل داستان سخن می گوید تا زمانی كه به مسلمان اختیار می دهد كه یك حكم یا فرضیه دینی را اجرا كند، در واقع همه اینها قابل تأویل به یك نتیجه اخلاقی است.

محققانی كه درباره ایزوتسو مطلب نگاشته اند، رهیافت او را به قرآن، حاكی از رفتار محتاط كسی دانسته اند كه می خواهد الفبای زبان قرآن را فراگیرد،7 و او در این رهیافت از كسانی تأثیر پذیرفت كه آشنایی با بعضی از آنان در فهم پاره ای از آرای قرآن شناسی ایزوتسو بی تأثیر نخواهد بود.
1. ادوارد ساپیر Edward Sapir (1939ـ 1884م) مردم شناس و زبان شناس آلمانی الاصل آمریكایی.
2. بنجامین لی ورف Bengamin lee whorf (1939-1884م) زبان شناس و مردم شناس آمریكایی شاگرد ادوارد سایپر كه نظریه معروف خود را در سال 1920میلادی مبنی بر زبان شناسی قومی عرضه كرد و شاگردش بنجامین لی ورف كه زبان شناس و مردم نگار بود و در سال 1930م مطالعات خود را مصروف شناخت زبان هوپی كرد، نظریه این دو به عنوان نظریه «سایپر - ورف» معروف شد.8
3. لودویك ویتگنشتاین Ludwig Wittgenshtein (1951-1889م) فیلسوف اتریشی و جزء اعضای برجسته حلقه انتقادی وین كه نظریه فهم متعارف از اوست. او شاگرد راسل بود و بعد از دو سال درس خواندن در كمبریج، خود را از آن دانشگاه بی نیاز دید و در سال 1929 میلادی پس از طی مراحل قانونی استاد دانشگاه كمبریج شد. تحقیقات فلسفی او پس از مرگش چاپ و رساله منطقی ـ فلسفی او در سال 1921 متن آلمانی و در سال 1922 ترجمه انگلیسی آن منتشر شد. او كه بر خصلت غیرشناختی زبان دینی تأكید داشت، اگر چه به ظاهر یهودی بود، ولی به سنت های یهودیت نیز وفادار نماند. او به ارتباط بین تفكر و زبان تأكید دارد.9
4. نوام آورام چامسكی (متولد فیلادلفیا) و با نفوذترین و مطرح ترین چهره زبان شناس در قرن بیستم كه انقلاب فرهنگی او در موضوع زبان و زبان شناسی شهره خاص و عام است.10
علاوه بر اندیشمندان یادشده كه به نحو خاص بر ایزوتسو تأثیر گذار بودند، تأثیرپذیری او به طور عام از متفكران ذیل نیز انكارناپذیر است:
استیفن اولمان مؤلف كتاب «معنی شناسی مدخلی بر علم معنی»، لئووایزگر بر نویسنده كتاب «شیوه های بنیادی صورت بندی جهان از راه زبان» ارنست لیزی مؤلف كتاب «محتوای كلمه و ساخت آن در انگلیسی و آلمانی» برونر وگودنو مؤلفان كتاب «تحقیقی درباره اندیشیدن»11 و همچنین فردیناندو سوسور (1913ـ1857م) زبان شناس سوییسی.

ایزوتسو از میان این متفكران و آثارشان مؤلفه ای به وجود آورد و یا به تعبیری دیگر به نوعی از تركیب التقاطی به معنای مثبت آن دست زد.12 این اندیشه ها با توجه به توانمندی موجود در ایزوتسو و به دست او با هم تركیب یافتند و در یك بستر معنی شناختی عمیق، نتایج بسیار درخور توجهی بروز دادند. اما فراموش نكنیم كه قرآن یك متن مقدس رازناك است كه لایه های درونی و بیرونی آن قابل تأمل و بررسی ویژه است و از همین رو مفاهیم آن نیز دارای وجوه زیرین و زَبَرین است و برای اینكه قرآن در سطح ادراك مردم قابل فهم باشد، عبارات آن تا سطح زبان مردم تنزل داده شده است؛ یعنی پایین آمده و مردمی شده و به زبانی كه مردم سخن می گفتند قابل فهم شد. بدین رو وقتی كه از زبان قرآن سخن می گوییم، مراد همین زبان رایج درحدّ سطح است. نه كلام، چون كلام بستر اندیشه است، ولی زبان راه تلاقی اندیشه ها است نه خود اندیشه.
هنوز این سخن ایزوتسو جای ابهام دارد كه می گوید: «وحی اساساً مفهومی زبان شناختی است».13 البته ایزوتسو خود میان لسان به معنای متعارف كلمه یعنی Langue و كلام یا Parole تفاوت قائل است، اما اینكه اساساً وحی را منحصر به سطوح زبان شناسی به معنای عام آن دانستن، در خور و سزای كلام الهی نبوده و نیست.
قرآن از دیدگاه و منظر ایزوتسو به عنوان یك معنی شناس، به سان یك دستگاه چندلایه است كه بر روی تعدادی از تقابل های تصوری اساسی قرار گرفته كه هر یك از این تقابل های تصوری یك میدان معنی شناختی خاص را می سازد. او از آیات وحی، پرده ای از نمایش را تصویر می كند كه بر روی آن پرده، درام شدید روحانی در حال صورت گرفتن می باشد.14 به همین سبب است كه او در عرصه عریان سازی كلمات قرآنی، واژگان را به گونه جفت قرینه یا زوج پارودی طرح می كند، چنان كه ایمان در برابر كفر و دیگر بار كفر در تقابل با شكر، مجال و قابلیت طرح و بررسی یافته اند.
از نظرگاه ایزوتسو جهان قرآن، همچون دایره ای است با دو نقطه قابل استناد به مبدأ، یكی در بالا؛ یعنی خدای هستی و دیگری در پایین؛ یعنی انسان. نقطه بالایی كه نماینده جهان هستی است، بنابر آنچه تصور می شود به عنوان صحنه عمده ای است كه بر روی آن تمام درام های بشری باز می شود كه جهان اندیشه جاهلیت چنین دایره ای را فاقد بود؛ زیرا در آن جهان، انسان، مركز ثقل همه جریانات تلقی می گشت. بنابراین نزول قرآن، پیام اندیشه خدا مركزی به جای انسان محوری Godman را نیز همراه داشت. به همین سبب است كه كلمه جلاله «الله» در قرآن كریم از پربسامدترین واژگان كلیدی می باشد كه رأس هرم جهان بینی قرآن را تشكیل می دهد.
اما با این همه می خواهیم بدانیم كه ایزوتسو با چه دید و نگاهی پیرامون اسلام تحقیق كرده است، آیا او گرایش مندانه به اسلام نگریسته؟ نگاه او تعلق آمیز بوده و یا اینكه حالت تعلیقی داشته است؟ آنچه كه مسلم است ایزوتسو و هر پدیدارشناس دیگری تا آنجا كه روش پدیدارشناسی را در ارزیابی های منطقی خود روا بداند، در واقع نگاهی تعلیق آمیز خواهد داشت؛ زیرا در پدیدارشناسی معمولاً حكم به تعلیق حكم می دهند؛ یعنی گرایش های احتمالی را اپوخه 15Epoche كرده و به طور موقت رهایش می كنند تا شناخت ها آمیخته با وابستگی های قبلی و بعدی نشود.
وقتی از او پرسیده شد كه به چه علت به افكار فلسفی و عرفانی اسلام روی آورده است؟ در پاسخ گفت:
«درست نمی دانم، دیگران هم این سؤال را از من كرده اند و من جواب منطقی Rational به این سؤال ندارم. علاقه من به اسلام چیز مرموزی است كه نمی توانم آن را توضیح دهم. همین قدر می گویم كه اسلام مرا مسحور خود كرده است.»16
پروفسور هرمان لندلت دانشمند سوییسی در بزرگداشتی كه در كانادا برای پروفسور هانری كربن و همچنین پرفسور توشیهیكو ایزوتسو گرفته بودند، چنین گفت: «ایزوتسو بالذات بودایی ذن بود و بالعرض مسلمان و كربن بالذات شیعی بود و بالعرض مسیحی».17
به هر حال در دنیایی كه اندیشمندانی چون ایگناتس گلدزیهر و هنری لامنس بلژیكی و همچنین نولدكه آلمانی و دیگران با غرض و بدبینی فراوان درباره اسلام قلم فرسایی كردند، جا دارد كه آثار مستشرقانی چون ایزوتسو كه در نهایت انصاف و بی طرفی مطلب نوشتند، مورد تأمل و بررسی جدی قرار گیرد.
ایزوتسو متفكری بود كه روح تعالیم شیعی و فرهنگ حاكم بر آن را درك می كرد و سزاست كه در حق او گفته شود:
«وقتی بود ندیدیم، وقتی گفت نشنیدیم، وقتی دیدیم كه نبود، وقتی شنیدیم كه نگفت».

---

1. برای اطلاع از زندگی ایزوتسو بنگرید به:
الف. خدا و انسان در قرآن، مقدمه احمد آرام.
ب. مفهوم ایمان در كلام اسلامی (معرفی مؤلف و آثاری از مترجم).
ج. اساس فلسفه حاج ملا هادی سبزواری (مقدمه دكتر مهدی محقق).
د.مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن (مقدمه مترجم) و…
2. برای نوشتن زندگی ایزوتسو از مقاله «نصرالله پورجوادی» با عنوان آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو، مندرج در كتاب مفهوم ایمان در كلام اسلامی، با تلخیص و اندكی تصرف بهره گرفته ام.
3. برای مزید اطلاع بنگرید به:
ـ اسلام در ژاپن، مسیح مهاجری، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، آذر 1358.
ـ مقاله «معنی شناسی و فهم متن» حیدر علوی نژاد، پژوهشهای قرآنی، شماره 28ـ27.
ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، دكتر جواد سلماسی زاده، تهران، امیركبیر 1369ش.
4. برای اطلاع بیشتر از این دو كتاب بنگرید به: «معرفی چند اثر برجسته مستشرقان»، مسعود ربیعی آستانه، بینات شماره 30، سال هشتم، شماره 2، تابستان80.
5. ر.ك: مقاله آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو، از دكتر پورجوادی.
6. برای اطلاع بیشتر از نقدهایی كه درباره ایزوتسو شده، بنگرید به مقالات زیر:
ـ معنی شناسی و فهم متن، سید حیدر علوی نژاد، پژوهشهای قرآنی شماره 28ـ27، ویژه زن در قرآن2، پاییز و زمستان 1380، صفحه 278 تا 321.
ـ قرآن و ایزوتسو «سخنرانی بهاءالدین خرمشاهی درباره دیدگاه های قرآنی ایزوتسو، جام جم، شماره 473، سال دوم، چهارشنبه 28آذر1380.
ـ مثلث فكری ایزوتسو، امیرنصری، جام جم، همان صفحه، همان شماره. در این مقاله ایزوتسو با دارا شكوه حكیم هندی مقایسه شده است.
ـ نقد عالمانه دكتر حسین معصومی همدانی در نشر دانش، سال دوم، شماره سوم، فروردین و اردیبهشت(1361). این نقد با عنوان «بحثی در زبان اخلاقی قرآن» در 38 صفحه زینت بخش مقدمه كتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید» شده است. این نقد را بهترین نقد موجود درباره ایزوتسو دانسته اند.
ـ «معرفی چند اثر برجسته مستشرقان» مسعود ربیعی آستانه، بینات شماره 30 سال هشتم، شماره 2، تابستان 80، صفحات 125ـ116.
ـ آخرین دیدار با پروفسور ایزوتسو به قلم نصرالله پورجوادی، مجله دانش سال سیزدهم، شماره دوم، بهمن و اسفند71.
ـ درگذشت پروفسور ایزوتسو، (مجله كیان، سال دوم، آذر و اسفند71، شماره 10، صفحه61) به قلم بهاء الدین خرمشاهی.
ـ معرفی مؤلف و آثار وی، بخشی از كتاب مفهوم ایمان در كلام اسلامی، تهیه و تدوین از مترجم، زهرا پورسینا.
7. ر.ك: نقد دكتر حسین معصومی همدانی بر همان كتاب.
8. برای آگاهی بیشتر از این دو بنگرید به مقاله «زبان ، اندیشه و فرهنگ» به قلم پل هنله، ترجمه و تألیف یدالله موقن، تهران انتشارات هرمس، 1378ش، (این مقاله بسیار مورد استناد و استفاده ایزوتسو بوده است:
Paul Henle: Languag, thought and culture (1958)
9. برای اطلاع بیشتر از او، ر.ك:
ـ ویتگنشتاین، نورمن مَلكُم «شاگرد او» ترجمه رضا بخشایش، مجله پژوهشهای فلسفی ـ كلام، سال سوم، شماره2و1، 1380، صفحه100 تا 135.
ـ لودویك ویتگنشتاین، ویلیام دانالدهادسون، ترجمه مصطفی ملكیان، انتشارات گروس، 1378، صفحه 11 تا 16.
ـ دریای ایمان، دان كیوپیت، ترجمه حسن كامشاد، طرح نو، 1376، صفحه266تا 288.
ـ ایمان گرایی ویتگنشتاین، دكتر محسن جوادی، قبسات، سال هفتم، زمستان 81، شماره 4، شماره پیاپی26.
ـ بزرگان فلسفه، مجموعه مصاحبه برایان مگی با فیلسوفان غرب، ترجمه دكتر عزت الله فولادوند.
10. برای اطلاع از او بنگرید به: «چامسكی» تألیف جان لاینز، ترجمه احمد سمیعی، تهران، خوارزمی، 1357، صفحات 134 ـ 118، كه ویژه دیدگاه های زبان شناسی اوست. و همچنین كتاب «زبان و ذهن» اثر چامسكی، ترجمه كوروش صفوی، تهران، هرمس (فصل ماهیت صوری زبان) صفحه 122تا 163.
11. برای اطلاع از فهرست كتابشناسی این آثار، بنگرید به: قسمت منابع كتاب «خدا و انسان در قرآن» تألیف ایزوتسو.
12. تعبیر از بهاء الدین خرمشاهی است.
13. ر.ك: خدا و انسان در قرآن، صفحه 193.
14. ر.ك: همان منبع، صفحه های 91ـ90.
15. اپوخه واژه ای است یونانی؛ یعنی از كفش به درآمدن.
16. ر.ك: مفهوم ایمان در كلام اسلامی، توشیهیكو ایزوتسو، صفحه 25.
17. نقل به مضمون از سخنان لندلت در بزرگداشت كربن و ایزوتسو در كانادا.